Ludność Londynu w roku 1850 liczyła 2,6 mln. Czterdzieści lat później, w roku 1890, metropolia miała już 5,5 mln. mieszkańców (wzrost o 115%!), a w 1911 ponad 7 milionów. Geert Mak, autor książki pt. „W Europie – podróże przez XX wiek” pisze: Wraz ze wzrostem ludności tłum w mieście stawał się ciemniejszy, bardziej anonimowy, cięższy. Henry Mayhew, kronikarz miasta, notował w 1862 roku: Ponieważ Londyn jest największym z miast, w jego granicach zebrała się oczywiście ogromna liczba ludzkich wraków. Wraków, bo ich nieszczęście jest jeszcze bardziej rozpaczliwe przez prosty fakt, że idzie w parze z najbogatszym i najwygodniejszym życiem elit, jakie istnieje na świecie.
W roku 1870, w sto lat od początków Rewolucji Przemysłowej, społeczeństwo Wyspy miało w większości charakter wiejski – dwie trzecie populacji zamieszkiwało prowincję, ale już pół wieku później liczba ta spadła do jednej czwartej. Olbrzymie masy ludzi opuściły wsie i miasteczka, by „za chlebem” ruszyć do miast, gdzie wciągnięte zostały w tryby olbrzymich fabryk. Ten „strumień ludzkości” jak go opisywał George Gissing, wydawał odgłos tupotu niezliczonych nóg i niski, monotonny dźwięk sugerujący, że jakaś olbrzymia bestia pomrukuje w niemym zadowoleniu. Była to masa, ludzka masa, która wg Waltera Benjamina powstaje w momencie, gdy przechodnie nie patrzą już sobie w oczy, kiedy zanika świadomość, że każdy człowiek i każdy ludzki produkt jest unikatowy i wszyscy zostają zdegradowani do przedmiotu użytkowego. Mak pisze w swojej książce, że gdy myśli o tym okresie, stale ma przed oczyma jedną fotografię: zniszczone podeszwy butów trzech chłopców z ulicy, przez ogromne dziury widać bose nogi pokryte grubą warstwą brudu i odciskami, swoiste połączenie skóry, żelaza i ludzkiego ciała.
Obraz to przerażający i nie można dziwić się, że ówcześni socjaliści bili na alarm twierdząc, że co czwarty londyńczyk żyje w skrajnej biedzie. Zamożny armator Charles Booth postanowił zweryfikować twierdzenia lewicowych działaczy i sfinansował pierwsze na świecie badania socjologiczne, które opierały się nie tylko na ankietach, ale także na raportach policyjnych i danych wynikających ze stosowania zapisów Poor Act (ustawa o biedocie). Wyniki badań pokazały, że tezy socjalistów były daleki od prawdy, bo nie 25%, ale blisko 35% londyńczyków zaliczono do dwóch najbardziej upośledzonych klas: „najniższej, pospolitej, półkryminalnej”, oraz „nędzarzy, żyjących z dnia na dzień przy chronicznym braku wszystkiego”.
Bieda Londynu była trwała – pisze dalej Mak – charakteryzował ją wieczny smród i smog. W lecie duża część miasta śmierdziała odchodami. Było ponad sto różnych sieci kanalizacyjnych zarządzanych przez osiem różnych służb. Po dużym deszczu wszystko się zatykało. Większa część odchodów milionów mieszkańców lądowała w Tamizie. Dla powstrzymania smrodu w oknach budynku parlamentu wieszano zasłony skropione chlorem. W 1858 roku, roku Great Stink (wielkiego smrodu) sytuacja osiągnęła apogeum . Dopiero po interwencji rządu zainstalowano nowoczesny system kanalizacyjny.
Cały ten smród, zgnilizna, opary i ciemność wzrastały jeszcze w dniach sławnej londyńskiej mgły – smogu, będącego formą ekstremalnego zanieczyszczenia powietrza; regularnie pokrywał on miasto aż do lat pięćdziesiątych XX wieku. Mgła pojawiała się nagle, z czasem zanotowano kilkadziesiąt jej rodzajów: czarna jak noc, w kolorze butelkowej zieleni, żółtozielona jak grochówka, zwykła szara, brązowa – w kolorze czekoladowym i pomarańczowym. Podczas takich dni miasto dryfowało w żółci, brązie lub zieleni, bezsilne, na wpół sparaliżowane. Gdzieniegdzie z mgły wyłaniały się punkciki światła latarni gazowych.
Londyn z jego krańcową nędzą i rozbuchanym luksusem stanowił ekstremum, które mogło wydać z siebie tylko inną skrajność. Mógł nią być wielki święty, który w to morze nędzy zaniósłby łaskę Chrystusa obecną ludzkich uczynkach: karmił głodnych, poił spragnionych, przyodziewał nagich, przybyszom dał dach nad głową, pocieszał więźniów, nawiedzał chorych i grzebał umarłych. Stało się inaczej. Londyn wydał proroka głoszącego fałszywą nadzieję, bowiem owym człowiekiem z Dean Street był Karol Marks.
---*---
Cytaty zaczerpnąłem z książki Geerta Maka "W Europie. Podróże przez XX wiek" w tłumaczeniu M. Woźniak-Diederen, PIW 2009.
