7.10.2011

Jakub II. Ostatni katolik na tronie Anglii



Przed niemal miesiącem minęła 310. rocznica śmierci Jakuba II Stuarta, ostatniego (jak dotąd) katolickiego monarchy zasiadającego na tronach Anglii, Szkocji i Irlandii. Przyznaję, że umknęło to mej pamięci. Dlatego dziś, na tydzień przed 378 rocznicą urodzin Jakuba, przypominam jego postać i poświęcony mu tekst zamieszczony w lipcowym numerze miesięcznika „Zawsze wierni”.

Jakub II. Ostatni katolik na tronie Anglii

Zerwanie jedności z Rzymem, którego dokonał w 1543 r. król Anglii Henryk Tudor, sprawiło, że w kolejnych wiekach Anglia i Irlandia, a później także Szkocja, stały się areną zmagań o przywrócenie Kościołowi na Wyspach należnych mu praw — zmagań, w trakcie których wielu odstępców, wśród nich także monarchowie, powróciło do jedności ze Stolicą Piotrową.

Po śmierci Henryka VIII na tronach Anglii i Irlandii zasiadł jego jedyny syn, małoletni Edward VI. Za czasów jego panowania, na skutek rosnących wpływów stronnictwa protestanckiego[1], tzw. Kościół Anglii — dotąd schizmatycki — przesiąknął protestancką herezją. Chorowity Edward umarł bezpotomnie przed uzyskaniem pełnoletniości, a tron odziedziczyła jego najstarsza przyrodnia siostra, księżniczka Maria, która nie ustawała w wysiłkach, by przywrócić swe królestwa do jedności z Wikariuszem Chrystusa. Niestety, Maria I oddała Bogu ducha po zaledwie pięciu latach panowania. Schedę po niej objęła ich kolejna przyrodnia siostra Elżbieta, córka Henryka i niesławnej Anny Boleyn[2]. Elżbieta I, zdeklarowana protestantka, po długim, 45-letnim panowaniu i uczynieniu z „Kościoła Anglii” organizacji o heretyckiej doktrynie ukrytej za sztafażem katolickich ceremonii, również zmarła bezpotomnie. Tron pozostawiła Jakubowi, protestanckiemu królowi Szkocji, synowi obalonej katolickiej królowej Marii Stuart, która szukała na dworze Elżbiety gościny, a znalazła śmierć. Angielscy katolicy pokładali w osobie nowego monarchy nadzieję na złagodzenie represji, ale srodze się przeliczyli. W końcu sprzysięgli się, by przeprowadzić zamach na jego życie. Wydarzenia te przeszły do historii jako „Spisek prochowy”[3], stając się fundamentem antykatolickich fobii i pretekstem dla wielu późniejszych wystąpień przeciwko „papizmowi”.

Po śmierci Jakuba I Stuarta na tronie Anglii i Szkocji zasiadł jego syn Karol I, który pojął za żonę Francuzkę, katolicką księżniczkę Henriettę Marię Burbon, dlatego nie był skłonny prześladować jej współwyznawców. Co więcej, w ramach unifikacji organizacji kościelnych w Anglii i Szkocji starał się nadać anglikanizmowi bardziej katolicki charakter. Stało się to przyczyną upadku najpierw „arcybiskupa” kantuaryjskiego Wilhelma Lauda, a później samego króla, który w wyniku wojny domowej stał się jeńcem parlamentu zdominowanego przez radykalnych protestantów (purytanów)[4]. Król został osądzony jako „tyran, zdrajca oraz wróg ludu” i stracony. Wyspy na krótki czas stały się republiką rządzoną przez Oliwera Cromwella — lorda protektora, po śmierci którego zmęczony krwawą dyktaturą parlament poprosił syna Karola I, by powrócił do Londynu i objął tron. Wraz z nim do Anglii powrócił także jego młodszy brat Jakub, który będąc konwertytą, zapisał się na kartach historii jako ostatni jak dotąd katolicki król Anglii, Szkocji i Irlandii.

Książę Jakub przyszedł na świat 16 października 1633 r. Był drugim żyjącym synem Karola I i Henrietty Marii[5]. Chłopiec został ochrzczony 24 listopada tego samego roku przez Lauda, stając się członkiem „Kościoła Anglii”. 

Wczesne dzieciństwo księcia Yorku — bo taki tytuł przynależał Jakubowi[6] — było wolne od trosk. Jego rodzice, którzy od samego początku małżeństwa aż do momentu śmierci królewskiego doradcy, księcia Buckinghama, toczyli nieustanne spory[7], zdążyli się już pogodzić i nic nie zakłócało szczęścia monarszej rodziny. Nikt też nie próbował izolować Jakuba, jako znajdującego się dalej w kolejności sukcesji, od wpływu katolickiej matki i jej dworu, jak to było ze starszym o trzy lata następcą tronu, księciem Walii, Karolem.

Jednak szczęście królewskich synów zostało przerwane przez wojnę domową, która wybuchła w 1642 r. i zakończyła się klęską ich ojca. Cztery lata później, po upadku Oksfordu, twierdzy rojalistów, Jakub został uwięziony w londyńskim Pałacu św. Jakuba (St James Palace)[8]. W niewoli spędził dwa lata, po czym zbiegł do Hagi, gdzie w 1649 r. dotarła do niego wieść o egzekucji ojca[9]. W 1650 r. brat Jakuba, wówczas już jako Karol II, udał się do Szkocji, do opactwa w Scone[10], gdzie 1 stycznia 1651 r. został koronowany. Mimo że szkoccy poddani nie byli skłonni uczestniczyć w ekspedycji do Anglii[11], król zebrał armię i wyruszył na południe. Został jednak pokonany w bitwie pod Worcester i ponownie musiał udać się na emigrację do Francji.

Tymczasem w 1652 r. książę Jakub zaciągnął się do armii marszałka Francji, wicehrabiego de Turenne, walczącej przeciwko tzw. frondzie książęcej[12]. Zdobył tam pierwsze żołnierskie szlify i dał się poznać jako zdolny dowódca. Sojusz jego królewskiego brata z wrogą Ludwikowi XIV Hiszpanią sprawił jednak, że w 1656 r. Jakub musiał z żalem opuścić armię francuską i wstąpić w szeregi wojsk dowodzonych przez księcia Kondeusza Wielkiego i Jana Austriackiego (Don Juana de Austria). W ten sposób w bitwie pod Dunkierką, zwaną także „Bitwą na wydmach”, przyszło mu walczyć nie tylko przeciwko swym niedawnym francuskim towarzyszom broni, ale także ich angielskim sojusznikom z armii znienawidzonego Cromwella.

Służba w wojsku arcykatolickich królów Hiszpanii wywarła jednak duży wpływ na dalsze życie księcia. W tym czasie Jakub poznał bowiem i zaprzyjaźnił się z dwoma gorliwymi irlandzkimi katolikami, braćmi Piotrem i Ryszardem Talbotami, którzy będą mu towarzyszyć przez resztę życia, stanowiąc przykład osobistej pobożności i świadcząc o prawdziwości religii katolickiej — Piotr zostanie arcybiskupem Dublina, a Ryszard będzie namiestnikiem (Lord Deputy) Stuartów w Irlandii.

Jakub formalnie pozostawał następcą tronu po swym dotąd bezdzietnym bracie, ale wątpił w możliwość odzyskania przez niego władzy. Nie spodziewał się też, by korona mogła kiedykolwiek spocząć na jego własnych skroniach. Był pewien, że Karol II, człowiek młody i cieszący się dobrym zdrowiem, i tak zdoła zapewnić sobie następców z odpowiedniego, arystokratycznego związku — miał on przyrzeczoną rękę Katarzyny de Bragan¬ça, córki króla Portugalii. Tak więc sam zdecydował się pojąć za żonę „kobietę z ludu”, Annę Hyde, córkę jednego z ministrów dworu Karola II. Samuel Pepys, ówczesny pamiętnikarz, pisał, że w domu księcia Yorku panowała swobodna, rodzinna atmosfera daleka od wymagań dworskiej etykiety, a Jakub kochał córki i „bawił się z nimi jak zwykły ojciec”[13]. Książę rozważał nawet propozycję osiedlenia się na stałe w posiadłościach hiszpańskich i dowodzenia flotą Filipa IV, jednak z końcem lat 50. XVII wieku sytuacja międzynarodowa zaczęła się szybko zmieniać na korzyść Stuartów: w 1658 r. zmarł Cromwell, a rok później Francja i Hiszpania zawarły pokój14. W kolejnym roku do władzy na Wyspach doszli rojaliści i Karolowi II zaproponowano powrót i objęcie tronów Anglii, Szkocji i Irlandii.

29 maja 1660 r. królewscy bracia uroczyście przybyli do Londynu. Niebawem Karol mianował Jakuba księciem Albany oraz nadał mu tytuły Lorda Wielkiego Admirała i Lorda Strażnika Pięciu Portów. Książę zdobył sławę i popularność, dowodząc marynarką królewską podczas dwóch wojen z Niderlandami. To wówczas Anglia zdobyła należącą do Holandii amerykańską kolonię Nowy Amsterdam oraz Fort Orange, które na cześć Jakuba przemianowano na Nowy Jork i Albany, ugruntowując jego sławę zwycięskiego admirała.

Karol II, będąc „Najwyższym Rządcą Kościoła Anglii”, pozostawał anglikaninem, nie krył jednak sympatii względem religii katolickiej. Zapewne nie wynikały one jedynie z przekonania o prawdziwości katolickich dogmatów, ale także z tego, że dzięki nim władza monarsza zyskiwała boską sankcję. Nie bez znaczenia pozostawał także sojusz z Francją i wyniesiona z dzieciństwa głęboka niechęć do radykalnego protestantyzmu. Tak czy inaczej, już w pierwszych latach panowania król postanowił — mimo radykalnej zmiany sytuacji po objęciu tronu i sprzeciwów protestanckich elit — wywiązać się z obietnicy małżeńskiej i poślubić katolicką księżniczkę. Na dodatek próbował później ulżyć doli swych wyznających „papizm” poddanych, ogłaszając Declaration of Indulgence (ang. ‘deklarację pobłażliwości’), łagodzącą sankcje karne nałożone jeszcze przez Elżbietę I na mocy tzw. praw karnych (Penal Laws). Parlament zareagował jednak stanowczym sprzeciwem i po roku Karol I odwołał swą deklarację — w jej miejsce w 1673 r. uchwalono ustawę zwaną Test Act, zaostrzającą rygory, którym poddawano katolików i protestanckich dysydentów — wszyscy poddani pozostający w służbie królewskiej, zarówno cywilnej jak i wojskowej, zostali zobowiązani do złożenia wyznania wiary i przyjęcia komunii w „Kościele Anglii”. Sprawiło to, że książę Jakub ujawnił swą konwersję do Kościoła Rzymskiego i odmówił wypełnienia warunków wymaganych nowym prawem.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy książę Yorku nawrócił się na katolicyzm. Uczynił to w sekrecie prawdopodobnie w roku 1668 lub 1669, w czasie gdy dowodził flotą w III wojnie angielsko¬ holenderskiej. Jako katolik stracił tytuł Lorda Wielkiego Admirała i Strażnika Pięciu Portów[15]. Na nic zdała się jego dotychczasowa popularność — „papizm” był w Anglii grzechem niewybaczalnym.

Zaniepokojony rosnącym oburzeniem poddanych Karol I pozbawił go wpływu na wychowanie córek i nakazał dołożyć starań, by dzieci Jakuba i nieżyjącej już Anny Hyde były wychowywane w wierze protestanckiej. Skłonił go również do przyobiecania ręki jego starszej córki Marii protestantowi, księciu Wilhelmowi Orańskiemu. Król zgodził się jednak, by Jakub pojął za żonę księżniczkę Marię z Modeny, również katoliczkę, ale w niedługim czasie — gdy antykatolicka histeria osiągnęła swe apogeum za sprawą działalności Tytusa Oatesa[16] — nakazał mu opuszczenie Anglii i udanie się wraz z małżonką do Brukseli, a później do Edynburga.

Maria Beatrycze d’Este była kolejną osobą, która wywarła głęboki wpływ na życie religijne księcia, ugruntowując go w niedawno przyjętym katolicyzmie. Księżna była córką Alfonsa księcia Modeny i Laury Martinozzi (siostrzenicy kardynała Mazarina). Przeznaczono ją do życia zakonnego, ale ostatecznie, za namową Ludwika XIV, zdecydowano, że wyjdzie za mąż za owdowiałego księcia Yorku. Maria była gorliwą katoliczką i mimo że związek miał charakter aranżowanego małżeństwa dynastycznego, cieszyła się autentyczną miłością męża. Było to uczucie, którego w żadnej mierze nie podzielali Anglicy, upatrujący w księżnej i jej dworze papieskiej agentury — kapelanem Marii był jezuita św. Klaudiusz de la Colombiere, wcześniej spowiednik św. Małgorzaty Marii Alacoque, który nie ograniczał się do troski o pobożność książęcej pary, ale także prowadził w Anglii działalność misyjną.

W 1674 r. Jakubowi i Marii urodziło się długo oczekiwane dziecko, ale niestety martwe. Księżna rodziła jeszcze czterokrotnie, lecz albo roniła, albo dzieci umierały we wczesnym dzieciństwie. Podobnie było w przypadku królowej Katarzyny, która dotąd nie urodziła Karolowi II żywego dziecka i następcy tronu. Nieszczęścia te wpływały uspokajająco na protestantów, którzy zyskiwali przeświadczenie, że nawet jeśli Karol nie doczeka się potomka i Jakub obejmie po nim królewską schedę, to jego następczynią i tak będzie jego protestancka córka Maria. Nie ustawali jednak w dążeniach, by odsunięcie księcia od sukcesji zadekretować ustawą parlamentarną. Byli na tyle zapobiegliwi, by wielokrotnie starać się poddać pod głosowanie tzw. Exclusion Bill[17], według której kolejnym następcą tronu miał zostać nieślubny syna Karola II i jego kochanki Łucji Walter, protestant Jakub Scott, książę Monmouth[18]. Tu jednak zwolennicy zmiany zasad sukcesji napotykali na stanowczy opór monarchy, który — szczerze wierząc w boskie pochodzenie swej królewskiej władzy — ani myślał ulegać podobnym naciskom, zakłócającym dotychczasową praktykę i uświęcone zwyczaje. Gdy tylko pojawiała się możliwość uchwalenia ustawy, król rozwiązywał parlament: działo się tak w latach 1679, 1680 i 1681. W roku 1683 stronnictwo protestanckie sięgnęło więc po środek ostateczny, próbując zgładzić obu braci. Zamach się nie powiódł, a król i jego katolicki brat zyskali współczucie i sympatię poddanych, wstrząśniętych wizją kolejnej wojny domowej. Na fali tego poparcia Karolowi udało się nawet — wbrew Test Act — ponownie mianować Jakuba Lordem Wielkim Admirałem.

Karol II zmarł 6 lutego 1685 r. po długiej agonii. Do jego łoża wezwano benedyktyna, ojca Jana Huddlestona, który przyjął od umierającego króla katolickie wyznanie wiary i udzielił mu sakramentów świętych[19]. Na tron wstąpił teraz książę Yorku i rozpoczął panowanie jako Jakub II Angielski i Jakub VII Szkocki. Objęcie tronu nastąpiło bez większych komplikacji, nowy król cieszył się bowiem poparciem lojalnego wobec monarchii parlamentarnego stronnictwa torysów. Nie protestowali również anglikańscy „biskupi”, choć sytuacja, gdy katolik stawał na czele protestanckiego „Kościoła”, musiała być dla nich trudna do zaakceptowania. 23 kwietnia 1685 r. Jakub i Maria zostali ukoronowani w opactwie Westminsterskim, a zebrany miesiąc później parlament uchwalił z tej okazji znaczne subsydia na pokrycie królewskich wydatków i utrzymanie armii. Fundusze te okazały się bardzo przydatne, już w maju doszło bowiem do pierwszego buntu przeciwko katolickiemu monarsze. W Szkocji Archibald Campbell, hrabia Argyll, starał się wzniecić powstanie, ale ani nie miał potrzebnej charyzmy, ani nie znalazł poparcia wśród swych rodaków. Szybko został pokonany, a następnie stracony. W tym samym czasie w okolicach Bristolu wylądowała licząca 6,5 tys. ludzi armia księcia Monmouth, którego obwołano królem. I tym razem buntownikom nie sprzyjało szczęście — po nieudanej próbie zdobycia Bristolu i klęsce pod Sedgemoor książę został pojmany i ścięty w Tower. 

Aby uchronić się przed konsekwencjami ewentualnych dalszych buntów, Jakub postanowił powołać i utrzymywać stałą armię, co budziło liczne protesty, stając w niezgodzie z dotychczasową praktyką i angielskimi zwyczajami. Ponadto król podjął starania, by w ramach swych królewskich prerogatyw móc dopuszczać do dowodzenia wybranymi pułkami oficerów¬ katolików, którzy byli zmuszeni odejść ze służby po odmowie przyjęcia komunii w „Kościele Anglii”. Przyjął też na swoim dworze nuncjusza papieskiego, bp. Ferdynanda d’Adda, przywrócił urząd królewskiego spowiednika, czyniąc nim jezuitę ks. Edwarda Petrego[20], w królewskim kościele nakazał publiczne sprawowanie Mszy św., mianował katolików na wiele państwowych urzędów i naciskał władze uniwersytetów w Cambridge i Oksfordzie, by przyjmowały do swych kolegiów także katolików. Działania króla spotykały się z coraz bardziej stanowczym sprzeciwem parlamentu, wobec czego Jakub odroczył jego sesję — jak miało się później okazać, obrad Izb Gmin i Lordów za panowania tego monarchy już nie wznowiono. Król rozpoczął sprawowanie władzy bez udziału parlamentu, prowokując kolejne oskarżenia o dążenie do absolutyzmu na podobieństwo swego ojca i dziadka. Sytuacja jednak wydawała się pozostawać cały czas pod jego kontrolą.

Na początku 1686 r. w jednej ze skrzyń pozostawionych przez Karola II, dotąd zamkniętej, Jakub II odnalazł pamflet autorstwa swego brata, w którym nieżyjący już król dowodził prawdziwości i wyższości katolicyzmu ponad religią anglikańską. Jakub miał w rękach dowód na szczerość konwersji brata i nakazał go opublikować wraz ze wstępem swego autorstwa, w którym rzucił wyzwanie „arcybiskupowi” Canterbury Wilhelmowi Sancroftowi: „Daj mi odpowiedź rzetelną i uprzejmą, a być może da ona skutek, którego tak pragniesz i przywiedzie mnie do Twego «Kościoła»”. Sancroft odpowiedział, że nie będzie się wdawał w podobne dyskusje przez szacunek do osoby zmarłego króla. Posunięcie to wbrew oczekiwaniom nie przysporzyło Jakubowi poparcia — uznano, że szarga pamięć brata, bowiem nie wszyscy dawali wiarę, by Karol konwertował na katolicyzm, a protestanccy propagandyści podważali autentyczność dokumentu.

Jakub II starał się jednak — na ile było to w jego mocy — ulżyć doli swych dyskryminowanych przez prawo katolickich poddanych. W 1687 r., wzorem wcześniejszych usiłowań brata, wydał Declaration of Indulgence, w której ponownie uchylał sankcje nałożone przez Penal Laws w stosunku do katolików i protestanckich dysydentów. Deklaracja zapewniała im także wolność kultu. Wobec niewielu głosów sprzeciwu rok później monarcha ogłosił kolejną deklarację, wprowadzającą jeszcze szerszą swobodę w dziedzinie religii, ale tym razem spotkał się ze zdecydowanym oporem hierarchów „Kościoła Anglii”, którzy odmówili zgody na jej odczytanie podczas niedzielnych nabożeństw w świątyniach podległych ich jurysdykcji. Król zareagował gniewem i nakazał ich aresztować. Był to jednak błąd, bowiem ława przysięgłych, mimo nacisków ze strony dworu, rychło nakazała ich zwolnienie, a „biskupi” zyskali sławę męczenników. Jakub poniósł porażkę, a sytuacja w kraju stawała się coraz bardzo napięta. Do wybuchu otwartego buntu przeciwko królowi potrzebna była tylko jedna iskra.

10 czerwca 1688 r. królowa Maria urodziła syna. Chłopiec wydawał się dobrego zdrowia. Ochrzczono go w wierze katolickiej pod imionami Jakub Franciszek Edward. W obozie protestanckim zapanowała konsternacja — oto mogło się okazać, że panowanie Jakuba II nie było jedynie krótkim katolickim epizodem w postreformacyjnej historii Wysp, lecz mogło oznaczać początek katolickiej dynastii. Z początku rozpuszczano plotkę, że królewski syn urodził się martwy i został podmieniony na inne dziecko, ale król zwołał posiedzenie Tajnej Rady (Privy Council)[21], której członkowie uroczyście potwierdzili, że dziecko jest synem Jakuba i Marii. Gotowy był już jednak kolejny scenariusz „zabezpieczenia protestanckiej sukcesji”, który zaczęto wprowadzać w życie.

W ostatnich dniach czerwca sześciu członków Izby Lordów należących do obu stronnictw parlamentarnych (pięciu świeckich i jeden „duchowny”22) wystosowało wezwanie do Wilhelma Orańskiego, by przybył do Anglii w celu „obrony religii protestanckiej i wolności parlamentu”, a większość dowódców armii i floty zaprzysięgła wierność Marii i Wilhelmowi.

Piątego listopada[23] książę Wilhelm na czele piętnastotysięcznej armii wylądował w Anglii. W ciągu kolejnych kilku tygodni po jego stronie opowiedziała się znaczna część armii, urzędników i anglikańskiej hierarchii — uczyniła to nawet Anna, młodsza córka królewska. Dziewiątego grudnia wojska wierne Jakubowi zostały pokonane w bitwie pod Reading. Król nakazał żonie udać się z synem do Francji. Dwa dni później również postanowił opuścić Anglię, lecz został pojmany — zanim to się stało, zdołał jeszcze wrzucić wielką pieczęć królestwa do Tamizy, tak by nie dostała się w ręce uzurpatorów. Przedstawiciele parlamentu poprosili go o przybycie do Londynu i podjęcie rozmów z zięciem, co uczynił. Książę Orański nie miał jednak zamiaru układać się z Jakubem, nakazał jego aresztowanie i osadzenie w zamku Rochester, nakazując jednocześnie, by „nie czynić mu przeszkody, jeśli zechce opuścić kraj”. Tak też się stało. 23 grudnia 1688 r. Jakub — podobnie jak 40 lat wcześniej — opuścił Anglię i udał się do Francji.

Wilhelm zwołał parlament, wzywając jego członków do detronizacji Jakuba. Ten jednak, zdominowany przez torysowskich legitymistów, odmówił. Posunięto się więc do sztuczki prawnej i ogłoszono, że Jakub, uchodząc 11 grudnia do Francji i wrzucając wielką pieczęć do Tamizy, skutecznie zrzekł się tronu, wobec czego jego dziedziczką stała się Maria i jej mąż. W kwietniu podobną uchwałę wydał parlament Szkocji.
Jakub nie pogodził się jednak z utratą tronu. Nadal cieszył się poparciem w Irlandii, której parlament nie uchwalił jego depozycji, oraz lojalnością części szkockich klanów. Niestety, powstanie w Szkocji zakończyło się po śmierci jego przywódcy Jana Grahama, wicehrabiego Dundee, który zresztą zginął w zwycięskiej bitwie pod Killiecrankie, a powstanie w Irlandii upadło po przegranej bitwie nad rzeką Boyne[24] i ponownej ucieczce króla do Francji.

Tak zakończyło się panowanie ostatniego katolickiego króla Anglii, który resztę życia spędził w podarowanym mu przez Ludwika XIV zamku Saint-Germain-en-Laye. Zmarł w wierze Kościoła w dniu 17 września 1701 r., a jego doczesne szczątki spoczęły w kościele angielskich benedyktynów przy rue St Jacques w Paryżu. W 1734 r. jakobici[25] podjęli u arcybiskupa Paryża starania o wszczęcie procesu beatyfikacyjnego zmarłego monarchy, ale rzecz nie doszła do skutku[26]. Ciało Jakuba II spoczywało w kaplicy św. Edmunda aż do rewolucji francuskiej, gdy zostało zbezczeszczone i zaginęło najpewniej wrzucone do Sekwany, dzieląc los prochów królów Francji.

Jakub Pytel


PRZYPISY:

1.  W czasie panowania małoletniego Edwarda VI rządy w jego imieniu sprawował m.in. gorliwy protestant Jan Dudley, książę Northumberland, a wychowawcą króla był herezjarcha Tomasz Cranmer.

2.  Anna Boleyn (1501 lub 1507 – 1536), konkubina Henryka VIII, dla której król porzucił swą prawowitą żonę Katarzynę Aragońską. Nie uzyskawszy stwierdzenia nieważności małżeństwa z Katarzyną, Henryk zerwał jedność z Rzymem i ogłosił się „najwyższym rządcą Kościoła w Anglii”. Małżeństwo to trwało zaledwie trzy lata, po których Anna została oskarżona (w części zapewne fałszywie) o liczne zdrady i kazirodczy związek ze swym bratem i ścięta.

3. Spisek prochowy (ang. Gundpowder Plot), nieudana próba zamachu na życie protestanckiego króla Jakuba I dokonana przez katolika, Gwidona (Guya) Fawkesa, który wraz z grupą spiskowców usiłował 5 listopada 1605 r. wysadzić w powietrze budynek parlamentu, gdy miał w nim przebywać monarcha. Motyw spisku prochowego wszedł do kultury masowej, a brytyjskie dzieci do dziś bawiąc się, recytują wierszyk: Remember, remember the fifth of November. / Gunpowder, Treason and Plot. / I see no reason why Gunpowder Treason / Should ever be forgot. (Pamiętaj, pamiętaj listopad, piątego, / Proch czarny i spisek, i zdradę dnia tego, / Bo nie masz człowiecze przyczyny takowej, / By puścić w niepamięć haniebną tę zmowę — tłumaczenie własne).

4. Purytanizm — XVI-i XVII-wieczny angielski ruch religijny i społeczny, postulujący nadanie „Kościołowi” anglikańskiemu radykalnie protestanckiego charakteru i oczyszczenia go z pozostałych po reformacji elementów katolickich w teologii, liturgii i zwyczajach. Purytanizm z czasem oddzielił się od anglikanizmu, tworząc zróżnicowane odrębne wspólnoty religijne najczęściej nazywane nonkonformistycznymi.

5. W 1629 r. Henrietta Maria powiła pierworodnego Karola Jakuba, który jednak umarł jeszcze w niemowlęctwie.

6. Tytuł księcia Yorku zwyczajowo przynależy młodszemu synowi panującego monarchy. Jakub otrzymał go w 1644 r., w wieku 9 lat, dwa lata po nadaniu mu godności kawalera Orderu Podwiązki.

7. Różne sprawy stanowiły tło tych małżeńskich kłótni: raz były to kwestie istotne, jak np. problemy sojuszy międzynarodowych czy stanowcza odmowa Marii Henrietty, by przyjęła komunię w „Kościele Anglii”, a innym razem rzeczy błahe, dotyczące doboru osób stanowiących dwór królowej czy kosztów jego utrzymania. Pojednanie małżonków nastąpiło po śmierci niechętnego francuskiej, katolickiej królowej księcia Buckinghama.

8. Karol, następca tronu, dla bezpieczeństwa został wcześniej wysłany na wyspy Scilly u wybrzeża Kornwalii, skąd udał się później do Francji, gdzie przebywała już jego matka.

9. Karola I ścięto w Londynie 30 stycznia 1649 r.

10. Opactwo w Scone było zwyczajowym miejscem koronacji królów Szkocji. Do 1296 r. znajdował się tam obrosły legendami tzw. Kamień Koronacyjny lub Kamień Przeznaczenia, który w trakcie inwazji Edwarda I Długonogiego znalazł się w rękach Anglików i został umieszczony w Opactwie Westminsterskim. Szkoci odzyskali Kamień Koronacyjny po 700 latach (w 1996 r.) i umieścili na zamku w Edynburgu.

11. Niechęć ta wynikała z faktu, że zaledwie pół roku wcześniej wojska szkockie zostały pokonane przez Anglików Cromwella w bitwie pod Dunbar.

12. Fronda (z franc. fronde, ‘proca’) — francuski ruch polityczny z lat 1648–1653, skierowany przeciwko regentce Annie Austriaczce i kardynałowi Mazarinowi, z czasem przyjął charakter zbrojnego buntu. Bezpośrednią przyczyną Frondy była łupieżcza polityka podatkowa prowadzona dla pokrycia rosnących kosztów wojny z Habsburgami. Fronda książęca była drugim etapem buntu, podczas którego główną rolę odegrały popierane przez Hiszpanię spiski arystokratyczne.

13. Z tego małżeństwa Jakub doczekał się siedmiorga dzieci, ale aż pięcioro z nich zmarło tuż po porodzie lub w niemowlęctwie. Przy życiu pozostały jedynie dwie jego córki. Związek z Anną Hyde trwał niewiele ponad dekadę i zakończył się jej śmiercią w 1671 r. (przyczyną zgonu był prawdopodobnie nowotwór piersi).

14. Ludwik XIV nadał nawet Jakubowi — w uznaniu męstwa i w dowód wdzięczności za wcześniejszą służbę u boku marszałka de Turrene’a — tytuł księcia Normandii.
15 Karol I nadał wówczas bratu tytuł Wielkiego Admirała Szkocji, bowiem poza Anglią Test Act nie obowiązywał.

16. Tytus Oates (1649–1705) — twórca legendy o „papistowskim spisku” na życie Karola II.

17. Tzw. Exclusion Bill stała się fundamentem podziału angielskiej sceny politycznej na kolejne 250 lat. Popierający ustawę „petycjoniści” dali początek ugrupowaniu wigów (późniejszej Partii Liberalnej), a jej przeciwnicy, nazywani „oburzającymi się”, dali początek partii torysów (późniejszej Partii Konserwatywnej). W XX wieku miejsce liberałów w parlamencie zajęła Partia Pracy.

18. Propozycja dopuszczenia do sukcesji księcia Monmoutha budziła kontrowersje nawet wśród przeciwników Jakuba, bowiem ze względu na reputację matki Jakuba Scotta nikt nie mógł mieć pewności, czy jest on rzeczywiście — mimo formalnego uznania przez ojca — synem Karola II.

19. Co interesujące, konwersja króla na katolicyzm była jednym z warunków traktatu z Dover, zawartego pomiędzy Karolem a Ludwikiem XIV przed III wojną angielsko- holenderską. Data konwersji nie została jednak ustalona.

20. Jakub darzył swego kapelana wielkim szacunkiem i zaufaniem. Prosił nawet papieża Innocentego XI, by uczynił go biskupem jednej ze stolic in partibus infidelium, a po odmowie domagał się dla niego kapelusza kardynalskiego, czego papież również odmówił. Podczas wakansu na urzędzie anglikańskiego arcybiskupa Yorku Jakub próbował uzyskać dla ks. Petrego dyspensę papieską, by mógł go na ten urząd zamianować (!). I ta prośba spotkała się z odmową papieża.

21. Privy Council — Tajna Rada Królewska, główny organ doradczy monarchy, składający się wówczas z najbliższych i najbardziej zaufanych królewskich ministrów.

22. Izba Lordów, izba wyższa angielskiego, a później brytyjskiego parlamentu po dziś dzień składa się z Lords Temporal — lordów świeckich (doczesnych) i Lords Spiritual — lordów duchownych, którymi są „ordynariusze” najważniejszych anglikańskich diecezji.